گلیم ایرانی بازمانده هنر اصیل باستان

گلیم با خاستگاه ترکی، به پارچه بافته شده ضخیمی گفته می‌شود که فاقد نخ و الیاف بلند است و دارای کاربردهای فراوانی است و توسط یکی از چندین تکنیک تخت بافی تولید می‌شود. در واقع، تفاوت عمده فرش و گلیم سنتی همین الیاف گره خورده بلندی است که در فرش وجود دارد و گلیم سنتی فاقد آن است. طرح و نقش فرش با کمک این الیاف و توسط رنگ‌های مختلف شکل می‌گیرد، در حالی که  طرح‌های گلیم سنتی با در هم آمیختن تاروپودهای مختلف رنگی ساخته می‌شوند. گلیم سنتی سابقه‌ای طولانی دارد و طی هزاران سال امپراتوری‌های زیادی را به خود دیده است. گلیم سنتی میراث مشترک مناطق جغرافیایی مختلفی از جمله ترکیه (آناتولی و تراکیا)، آفریقای شمالی، بالکان، قفقاز، ایران، افغانستان، پاکستان، آسیای میانه و چین است. گلیم سنتی از زمان‌های بسیار دور برای اهداف مختلفی استفاده می‌شد. از کاربردهای گلیم سنتی می‌توان به پوشاندن کف مساجد، سجاده نماز، کیف و کفش، روکش زین، تزیینات دیواری و صنایع دستی اقوام عشایر اشاره کرد.

ساختار گلیم

گلیم با درهم آمیختن نخ‌های تاروپود بافته شده تولید می‌شود و یک سطح صاف و بدون الیاف ایجاد می‌کند. رشته‌های پود که دارای طرح و رنگ قابل مشاهده هستند، معمولاً از پشم تهیه می‌شوند، در حالی که رشته‌های تار که در سطح زیرین گلیم سنتی پنهان می‌شود می‌تواند از پشم یا پنبه باشد. رشته‌های تار را همچون ریشه‌های فرش فقط در انتها، جایی که به عنوان حاشیه ظاهر می‌شوند می‌توانیم ببینیم. رشته‌های تار را در ریشه‌های گلیم سنتی معمولاً به صورت دسته‌ای گره می‌زنند تا از شل شدن و یا باز نشدن بافت جلوگیری شود. در این حالت، رشته‌های بافت افقی محکم به سمت پایین کوبیده می‌شوند به طوری که رشته‌های تاب عمودی را پنهان کنند.

نقوش گلیم

نقش و نگارهای زیادی در گلیم ایرانی استفاده می‌شود که هرکدام در نوع خود تنوع زیادی دارد. اشکال هندسی، پر تکرارترین نقوش طرح شده در گلیم سنتی ایرانی است که برگرفته از اشکالی همچون لوزی، مربع، مستطیل، مثلث و … است، همچنین علاوه بر نقوش هندسی، تلفیقی از نمادهای حیوانی، انسانی و گیاهی نیز به چشم می‌خورد که هر یک نمادی از یک باور و تفکر است. یکی از طرح‌هایی که در نقوش گلیم‌های سنتی دیده می‌شود رب‌النوع مادر است که شکلی زنانه یا مادرانه با حالت باروری است و همچنین نقوش زن و مرد که هر دو نماد زادآوری هستند. از نقوش حیوانی به کار رفته در طرح‌های گلیم‌های سنتی  می‌توان به نقش مار و اژدها، خرچنگ، لاک‌پشت، اسب، قوچ، انواع پرندگان، بز و … اشاره کرد که هر یک در باور و فرهنگ عشایر و اقوام مختلف بیان‌گر اعتقاد به پدیده‌ای خاص است.

نقوش لوزی یکی از پرتکرارترین نمادهای هندسی در گلیم ایرانی است، چراکه از دیرباز بر این باور بوده‌اند که نقوش لوزی دفع کننده نیروهای اهریمنی است. مثلث یکی دیگر از طرح‌های به کار رفته در گلیم سنتی با طرح‌های هندسی است که نشانگر نوعی حرز و نگه‌دارنده در برابر شیطان است و به همین دلیل نقوش مثلث را در حاشیه گلیم سنتی به عنوان دربرگیرنده و محافظ طرح‌های لوزی می‌بینیم. در نهایت نقوش گیاهی را در برخی از گلیم‌های سنتی مشاهده می‌کنیم که نماد حیات و قدرت است و از باستان با این مفاهیم در نقوش و نگاره‌های ایرانی به فراوانی یافت شده است.

کاربرد گلیم

از گلیم برای اهداف مختلفی از جمله پوشش و عایق بندی گرمای کف و صدا، جهت تزیین و ایجاد جلوه زیبایی در اتاق خواب و پذیرایی، به عنوان دیوار آویزهای تزیینی، به عنوان شال مبل در دکوراسیون‌های سنتی و همچنین در مصنوعات بافته شده از پوشش گلیم سنتی همچون کیف و کفش و انواع ظروف تزیینی استفاده می‌شود که همگی با ایجاد احساس خوشایند از تلفیق رنگ و نقش، هر نظاره‌گری را به اعماق هنر باستان پیوند می‌دهد. استفاده از گلیم سنتی در دکوراسیون­های سنتی می­تواند ایستگاه آخری باشد که یک طراحی را به سنتی ترین جلوه خود نزدیک می کند. امروزه در بسیاری از اماکن سنتی از جمله سفره خانه و مراکز توریستی حضور گلیم­های سنتی را بیش از پیش احساس می­کنیم.

گلیم ماشینی

امروزه گلیم‌های سنتی را معمولاً با استفاده از ماشین‌های بزرگی به نام دستگاه‌های بافندگی تولید می‌کنند. این دستگاه‌های بافندگی، برقی و بدون اپراتور هستند و توسط رایانه به طور خودکار هدایت می‌شوند. دستگاه‌های بافندگی در مقایسه با فرایند طولانی و زمان‌بر گلیم دستباف، رشته‌های جداگانه الیاف را به دور نخ‌های پایه می‌پیچانند و سپس آن‌ها را به هم فشرده می‌کنند. بدین ترتیب برخی از گلیم‌های ماشینی را می‌توان تنها در یک روز بافت که در مقایسه با مدت 8-9 ماهه دوره بافت یک گلیم دستی تفاوت فاحشی است. این مسئله می‌تواند هزینه تولید را پایین بیاورد و قیمت خرید را به میزان مطلوبی کاهش دهد. این گلیم‌های ماشینی بسته به الیاف استفاده شده، به طور متوسط 20 سال عمر می‌کنند.

گلیم در تجارت

از آنجا که از گذشته گلیم در مقایسه با فرش، کالای عمده صادراتی نبوده است، برخلاف چیزی که در مورد فرش اتفاق افتاد، هیچ گونه فشار بازار خارجی برای تغییر طرح‌های سنتی در آن وجود نداشت. در واقع هنگامی که مجموعه‌داران برای بافت‌های اصیل و سنتی روستایی ارزش قائل شدند، گلیم‌ها محبوب شدند. به مرور صنعت و تکنولوژی نیز به کمک ارتقا زیبایی و کیفیت گلیم‌ها آمد و با ورود رنگ‌های زیبای مصنوعی به بازار بافت، طرح‌های جذاب با رنگ‌های درخشان شکل گرفت. امروزه با کمرنگ شدن زندگی عشایری به عنوان بافندگان اصلی گلیم‌های سنتی دستباف، این صنایع دستی جای خود را به صنایع بافت صنعتی داده است و بدین ترتیب در حال حاضر، طرح‌های گلیم‌ها را نه باورها و اعتقادات بافندگان، که نیاز و سلایق مشتریان در بازار هدف مشخص می‌کند.